Tên di sản : Nghè Kỳ Ngãi
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : Số 2991/QĐ-UBND
Giới thiệu
Di tích lịch sử nghè Kỳ Ngãi tọa lạc hướng Đông, ở trung tâm làng Kỳ Ngãi. Theo các cụ cao niên cho biết trước kia nghè có cấu trúc theo kiểu Tiền Nhất hậu Đinh gồm 5 gian Tiền đường, 3 gian Trung đường và 2 gian Hậu cung. Hiện tại, quy mô kiến trúc nghè đã bị thay đổi và sửa chữa nhiều lần. Nhà Tiền đường bị phá huỷ năm 1953 để xây dựng công trình phúc lợi của xã, hiện nay còn lại Trung đường và Hậu cung cũ theo kiểu chữ Đinh (J).
Theo thứ tự từ ngoài vào trong có các hạng mục sau: Cổng, Sân, Trung đường và Hậu cung.
Cổng: Xưa kia được xây theo kiểu dáng Tam quan gồm 3 cửa ra vào cuốn vòm hai tầng mái, mái dán ngói vẩy; hiện nay được xây đơn giản bằng hai trụ vuông, tạo gờ chỉ ở các cạnh, đỉnh trụ gắn búp sen.
Sân: Được láng bê tông với diện tích 248,5m2 (dài 17,5m, rộng 14,2m).
Nghè chính: Hiện nay gồm có nhà Trung đường và Hậu cung
Nhà trung đường, căn cứ vào chữ Hán ghi trên Thượng lương: “Bảo Đại thập cửu niên tuế thứ Giáp Thân thập nhất nguyệt sơ tứ nhật cát thời thụ trụ thượng lương đại cát” (nghĩa là: ngày 4 tháng 11 niên hiệu Bảo Đại 19 - 1944), nghè Kỳ Ngãi được hoàn thành.
Về cấu trúc, nhà Trung đường gồm 3 gian nằm ngang có diện tích 25m2 (chiều dài 6,7m, rộng 3,8m). Cấu trúc vì kèo của nhà Trung đường đơn giản. Đó là hệ thống 2 vì kèo gỗ được cấu trúc theo kiểu kèo suốt và 2 vì kèo giả gác tường vỉ. Để liên kết các vì kèo này là hệ thống các xà dọc. Trang trí trong kiến trúc được bào trơn đóng bén, không chạm trổ hoa văn. Nền nhà lát gạch thẻ.
Mặt trước nhà Trung đường được mở 3 ra vào kiểu cuốn vòm. Cửa giữa lớn và hai cửa nhỏ hai bên. Cửa giữa (Tiền môn) được xây tiến về phía trước cách tường long cốt 0,4m, vòm cửa cao 2,2m; rộng 1,64m, mái được làm hai tầng cong ở các góc, dán ngói mũi; đỉnh của đắp trang trí đôi rồng chầu nhật. Khoảng cách giữa mái trên và mái dưới là phần cổ diêm được trang trí đường diềm hình sóng nước cách điệu. Hai cửa bên còn gọi là (Tả môn và Hữu môn) giống nhau về kiểu cấu trúc, có kích thước rộng 0,87m, cao 1,83m, phần mái dô ra phía trước cũng được tạo dáng 2 tầng mái được dán ngói vẩy, các góc đều cong.
Trang trí ở các cửa như sau: Cửa giữa có bức Đại tự được khắc chìm 4 chữ Hán: Chính đại tiền môn nghĩa là: cửa chính phía trước; hai bên trụ cửa khắc chìm đôi câu đối như sau:
Phiên âm:
Thượng đẳng anh linh kim cổ phụng
Thiên gia vinh hiển phúc thọ trường
Dịch nghĩa:
Thượng đăng anh linh ngàn năm thờ phụng
Nghìn nhà vinh hiển phúc thọ trường.
Hữu môn có đôi câu đối
Phiên âm:
Chính nghĩa đặc tài lộc
Nhàn tà thụ tai ương
Dịch nghĩa:
Lẽ phải sẽ được tài lộc
Nhàn rỗi làm đều xấu nhận lấy tai ương,
Tả môn có đôi câu đối
Phiên âm:
Tích thiện thiện tự lai
Tòng ác ác tất (?)
Dịch nghĩa:
Tích điều thiện thì thiện tự đến
Theo điều ác thì ác sẽ đến mình.
Mặt trước tường long cốt của nhà Trung đường được gắn hai bia đá, ở khoảng cách giữa cửa lớn và hai cửa bên. Cả hai bia đều để trơn không có hoa văn, mặt bia khắc chữ Hán. Bia thứ nhất kích thước cao 1,12m; rộng 0,75m, trán bia cao 0,065m, lòng bia (rộng 0,65m, cao 98cm), trán bia có 4 chữ “Tân Hợi niên tạo” lòng bia có 21 hàng dọc, hàng nhiều chữ nhật có 32 chữ. Bia thứ 2 cao 1,1m, rộng 0,79m, trán bia cao 0,065m có 4 chữ Hán “Tân Hợi niên tạo” thân bia cao 0,9m, rộng 0,65m, mặt bia có khắc chữ Hán gồm 22 hàng dọc, hàng nhiều chữ nhật có 31 chữ (nội dung bia được dịch ở phần phụ lục).
Hậu cung: là một ngôi nhà 2 gian xây theo kiểu cuốn vòm ở phía trong có kích thước chiều dài 4,86m, chiều rộng 3,37m, chiều cao từ nền nhà lên vòm trần là 3,18m. Ở Phía ngoài mái dán ngói mũi. Vật liệu xây dựng ở hậu cung chủ yếu là gạch và vôi vữa truyền thống.
Nhìn chung, di tích nghề Kỳ Ngãi tuy không không giữ được dáng vẻ ban đầu, nhưng với sự tồn tại của nhà Trung đường và Hậu cung trong một mặt bằng kiến trúc hiện có, cho thấy nghè Kỳ Ngãi trước đây rất quy mô và bề thế.
Bài trí đồ thờ:
Bài trí hiện vật đồ thờ được phân bố ở nhà Trung đường và Hậu cung như sau:
Nhà Trung đường: là nơi thờ hội đồng các quan, gồm có một hương án, phía trên đặt bát hương và các đồ tế khí. Hai bên hương án có đôi hạc chầu, một đôi độc bình. Trên tường hai bên cửa vào hậu cung có treo một đôi câu đối gỗ và một đôi câu đối đắp nổi; chính giữa là Đại tự (1 Đại tự gỗ và 1 Đại tự đắp trực tiếp lên tường).
Nhà Hậu cung: có 1 ban thờ 2 cấp. Trên cùng đặt long ngai và thần vị thành hoàng làng. Hai bên có bộ chấp kích. Bệ thờ dưới đặt bát hương và các đồ tế khí khác như chân nến, mâm bồng, khay mịch...Ở cửa ra vào Hậu cung đặt một đôi phổng chầu bằng đá.